استقلال قضایی در نظام حقوقی ایران؛ تاملی بر تحولات تاریخی از دوره مشروطه تا قانون اساسی (با تاکید بر مرحله استخدام و گزینش)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

2 دانشیار، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

3 استادیار، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

10.22034/mral.2023.561719.1378

چکیده

اصل استقلال قضات یکی از اصول تضمین کننده دادرسی عادلانه است. استقلال از دو بعد قابل بررسی است: بعد اول، استقلال نهادی قوه قضاییه است و بر این اساس، قوه قضاییه باید مستقل از سایر قوا عمل نماید و تحت تاثیر نفوذ و احیانا مقاصد سیاسی سایر قوا نباشد. بعد دیگر استقلال، استقلال فردی قضات است و منظور از آن عدم اعمال هرگونه فشار از ناحیه مقامات مافوق و نیز فشارهای سیاسی است. استقلال قضایی دارای ابعاد گوناگونی است از جمله: بی طرفی، سلامت، شایستگی. در جهت تضمین اصل استقلال قضات، سازوکارهایی مورد پیش‌بینی قانونگذار قرار گرفته است که از آن جمله می‌توان به رعایت مقررات در فرآیند جذب و گزینش قضات، اعمال مصونیت شغلی، مصونیت مدنی و مقررات مربوط به عزل، انتقال و تغییر قضات اشاره نمود. پیش‌بینی اصل استقلال قضایی در قوانین دوران مشروطه ظهور یافت و در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و نیز برخی قوانین عادی به اصل استقلال قضات اشاره شده است. روش تحقیق در این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی است و در گردآوری منابع از روش کتابخانه‌ای استفاده شده است. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد، اگرچه قانونگذار به ویژه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تلاش نموده تا اصل استقلال قضات را به نحو موثرتری محقق نماید اما همچنان کاستی‌هایی در تحقق کامل این اصل وجود دارد که برای رفع این مشکل، نیازمند اصلاح قوانین موجود هستیم.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

judicial independence in Iran's legal system; A reflection on the historical developments from the constitutional period to the constitution (with emphasis on the recruitment and selection stage)

نویسندگان [English]

  • Meysam GholiZadeh 1
  • Abbas Ali Soltani 2
  • Mohammad Hadi Ghabooli DarAfshan 3
1 PhD student of Fiqh and Fundamentals of Islamic Law, Ferdowsi University, Mashhad, Iran
2 Associate Professor, Department of Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Ferdowsi University, Mashhad, Iran
3 Assistant Professor, Fiqh and Fundamentals of Islamic Law Department, Ferdowsi University, Mashhad, Iran
چکیده [English]

The principle of independence of judges is one of the principles that guarantee a fair trial. Independence can be examined from two dimensions: the first dimension is the institutional independence of the judiciary,and on this basis, the judiciary must act independently from other powers and not be influenced by the influence and possibly the political intentions of other powers.Another dimension of independence is the individual independence of judges, and it means not to exert any pressure from superior authorities or political pressure.Judicial independence has various dimensions, including: impartiality,health, competence. In order to guarantee the principle of the independence of judges, mechanisms have been foreseen by the legislator, among which we can refer to the observance of regulations in the process of recruitment and selection of judges, application of occupational immunity, civil immunity and regulations related to dismissal, transfer and change of judges.did The principle of judicial independence appeared in the laws of the constitutional era, and the principle of independence of judges is mentioned in the Constitution of the Islamic Republic of Iran as well as some ordinary laws.The research method in this study is descriptive-analytical, and the library method was used to collect the sources.The results of this study show that although the legislator, especially after the victory of the Islamic Revolution, has tried to realize the principle of the independence of judges in a more effective way,there are still shortcomings in the full realization of this principle, which requires amending the laws to solve this problem.We are available.

کلیدواژه‌ها [English]

  • individual independence
  • institutional independence
  • neutrality
  • constitution
  • separation of powers
ابوالحمد، عبدالحمید، حقوق اداری ایران (جلد 2)، تهران: توس، چاپ هشتم، 1388.
آخوندی، محمود، آیین دادرسی کیفری (جلد 4)، تهران: اشراق، چاپ اول، 1379.
آخوندی، محمود، آیین دادرسی کیفری (جلد 4)، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،
آقایی طوق، مسلم، گزارش نشست علمی «آسیب‌شناسی نظام استخدامی قضات و کارمندان قوه قضاییه»، تهران: پژوهشگاه قوه قضاییه، بی تا.
بوشهری، جعفر، حقوق اساسی (جلد 1)، تهران: دانشگاه تهران، چاپ ششم، 1353.
تنگستانی، ابوالقاسم، ویژگی­های اختصاصی شغل قضاوت نسبت به سایر مشاغل دولتی (از حیث تأثیر آن در طراحی نظام خاص استخدامی)، زیر نظر: عباس توازنی‌زاده، تهران: پژوهشگاه قوه قضاییه، چاپ اول، 1397.
جزایری، سید عباس، امنیت قضایی در حقوق کیفری ایران و رویه دیوان اروپایی حقوق بشر، تهران: سامان دانش، 1394.
رستمی، ولی و همکاران، دادرسی عادلانه در مراجع اختصاصی اداری ایران، تهران: گرایش، چاپ اول، 1388.
صانعی، پرویز، حقوق و اجتماع، تهران: طرح نو، 1381.
طباطبایی مؤتمنی، منوچهر، آزادی­های عمومی و حقوق بشر، تهران: دانشگاه تهران، چاپ سوم، 1382.
عاملی، باقر، داور و عدلیه: علی‌اکبر داور و نقش او در تأسیس دادگستری نوین ایران، تهران: نامک، 1397.
عاملی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی (جلد 1)، تهران: گفتار و نامک، 1387.
فضایلی، مصطفی، دادرسی عادلانه محاکمات کیفری بین­المللی، تهران: شهر دانش، چاپ سوم، 1394.
متین دفتری، احمد، آیین دادرسی مدنی (جلد 1)، تهران: بی نا، چاپ چهارم، 1349.
هاشمی، سید محمد، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران (جلد 2)، تهران: میزان، 1389.
هداوند، مهدی و مسلم آقایی طوق، دادگاه­های اختصاصی اداری در پرتو اصول و آیین‌های دادرسی منصفانه، تهران: خرسندی، چاپ اول، 1389.
آرامش، رسول، «آسیب‌شناسی حقوقی استقلال قضایی و دستگاه قضایی»، مجله وکالت، شماره 9، 1380.
آگاه، وحید و مهدی حسنوند، «امکان سنجی بازگشت قضات به حقوق عام استخدامی پس از 110 سال: تحلیل مبحث ورود به خدمت»، مجله پژوهش­های نوین حقوق اداری، سال چهارم، شماره 10، 1401.
پروین، خیرالله و حسین آیینه نگینی، «تأملی بر آثار صلاحیت قضایی رییس قوه قضاییه در پرتو بازشناسی این صلاحیت در قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری»، فصل‌نامه دانش حقوق عمومی، سال هفتم، شماره 22، 1397.
پیرنیاکان، امیر لطف‌الله و همکاران، «اصلاح دادگستری در پرتو تنقیح قوانین و مقررات»، فصل‌نامه تحقیقات حقوقی، شماره 97، 1399.
جزایری فارسانی، سید عباس و فاطمه علی‌اصغرزاده، «نحوه گزینش قضات و تأثیر آن بر استقلال قضایی در حقوق کیفری ایران»، فصل‌نامه مطالعات حقوق، شماره 17، 1400.
داورنیا، رحیم، «مسئولیت مدنی قاضی در حقوق ایتالیا، فرانسه، ایالات متحده امریکا و ایران»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، شماره 74، 1385.
دهقانی، علی، «استقلال قضایی در نظام قضایی ایران در پرتو تحولات قانون‌گذاری»، مجله پژوهش­های حقوقی، شماره 15، 1388.
رجبی، عبدالله و اسماعیل کریمیان، «مسند قضا و استقلال قضایی»، مجله پژوهش‌نامه حقوقی، سال اول، شماره 1، 1389.
روستایی حسین‌آبادی، یاسر و حمید علی‌نژاد، «استقلال قضایی، پیش‌شرط دادرسی عادلانه (مطالعه تطبیقی قانون اساسی ایران و فرانسه)»، فصل‌نامه مطالعات حقوق بشر اسلامی، سال پنجم، شماره 11، 1395.
سفری، محمدعلی، «انگیزه داور در انحلال عدلیه چه بود؟»، مجله حقوق مردم، شماره 23، 1350.
سلمانی سیبنی، مرضیه، «مطالعه استقلال قضایی در ایران با نگاهی به نظام قضایی ایالات متحده امریکا»، فصل‌نامه جستارهای حقوق عمومی، سال اول، شماره 1، 1396.
شاملو، باقر و شهرام محمدی، «نقض بی‌طرفی و استقلال قاضی؛ جلوه­ای از اقدام مُخِلِّ دادرسی عادلانه»، مجله تحقیقات حقوقی، ویژه‌نامه شماره 6، 1390.
شفیعی سردشت، جعفر و همکاران، «اعمال نظارت‌ناپذیر قضایی دولت در نظام حقوقی ایران»، مجله حقوقی دادگستری، سال هشتادم، شماره 96، 1395.
عزیزی، ابراهیم و همکاران، «تأثیر روش انتخاب قاضی بر استقلال قاضی در حقوق ایالات متحده با نگاهی به حقوق ایران»، پژوهش­های حقوق تطبیقی، دوره هفدهم، شماره 1، 1392.
فرمنش، طاهره و همکاران، «بررسی تعارض تبصره ماده 3 قانون آیین دادرسی مدنی با استقلال قاضی مجتهد»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال سیزدهم، شماره 24، 1400.
گرجی ازندریانی، علی‌اکبر و جعفر شفیعی سردشت، «اعمال نظارت‌ناپذیر قضایی دولت»، فصل‌نامه دانش حقوق عمومی، سال دوم، شماره 5، 1399.
گرجی ازندریانی، علی‌اکبر و سمانه رحمتی‌فر، «استقلال قضایی به مثابه پیش‌شرط توسعه حقوق شهروندی»، فصل‌نامه جستارهای حقوق عمومی، سال اول، شماره 1، 1396.
گرجی ازندریانی، علی‌اکبر، «عدالت رویه‌ای و تحول‌گرایی در لایحه آیین دادرسی دیوان عدالت اداری»، پژوهش حقوق و سیاست، شماره 29، 1389.
لارکینز، کریستوفر، «استقلال قضایی و مردمی شدن»، ترجمه: محمدحسین زارعی، راهبرد، شماره 25، 1381.
محسنی، حسن و مجید غمامی، «رابطه میان استقلال قضاوت و استقلال وکالت»، فصل‌نامه مطالعات حقوق خصوصی، دوره چهل و پنجم، شماره 2، 1394.
مرادی‌زاده، کیوان، «مبانی مرتبط با استقلال قاضی و امنیت قضات»، دوفصل‌نامه بین‌المللی تحقیقات حقوق قضایی، دوره اول، شماره 2، 1399.
منصوریان، جعفر، «الغای کاپیتولاسیون»، مجله حقوق مردم، سال یازدهم، شماره‌های 42 و 43، 1391.
مهدوی، ابراهیم، «طرق اصلاح دادگستری»، مجله کانون وکلا، شماره 92، 1343.
ناجی، مرتضی، «بی‌طرفی در دادرسی کیفری»، مجله حقوقی دادگستری، شماره 56، 1388.
نوری‌زاده، حسین، «امنیت قضایی»، ماه‌نامه کانون وکلا، بی تا.
همتی، مجتبی و غلام‌رضا داوودی، «مطالعه تطبیقی استانداردهای رفتار قضایی (اسلام، ایران، امریکا و چین) در پرتو اصول بنگلور»، مجله مطالعات حقوقی، دوره نهم، شماره 2، 1396.
ویژه، محمدرضا و محمدرضا محمدی کشکولی، «اصول بنیادین ناظر بر تضمین اصل بی‌طرفی قضایی در نظام بین‌الملل و حقوق ایران»، فصل‌نامه دیدگاه‌های حقوق قضایی، دوره بیست و چهارم، شماره 84، 1397.
یاوری، اسدالله و قاسم تنگستانی، «نظام پاسخ‌گویی قوه قضاییه و نسبت آن با استقلال این قوه»، مجله حقوقی دادگستری، دوره هشتادم، شماره 95، 1395.
حیدرنژاد، ولی‌الله، «الگوی مطلوب گزینش قضات در نظام جمهوری اسلامی ایران»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه امام صادق (ع)، 1397.
سهرابی چهرازی، مریم، «بررسی تطبیقی استقلال قضات در حقوق ایران و انگلستان»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی، 1384.
قربانی، علی، «بررسی رویه دادگاه اروپایی حقوق بشر در زمینه حق آزادی و امنیت و حق بر دادرسی منصفانه»، پایان‌نامه دکتری حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشگاه تهران، 1384.
قضایی، علی، «بررسی و تحلیل معیارهای مطلوب در رفتارهای قضات»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی.